Obowiązek alimentacyjny wobec byłego małżonka
Na wstępie należy wskazać, że w trakcie trwania małżeństwa podstawę obowiązku świadczeń alimentacyjnych między małżonkami stanowi art. 27 Kodeksu opiekuńczego i rodzinnego, który mówi, że oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym.
Dalej należy jednak mieć na uwadze, że istnieją sytuacje, w których obowiązek ten nie wygaśnie, nawet gdyby doszło do rozwiązania małżeństwa. O takich sytuacja mówi między innymi art. 60 Kodeksu opiekuńczego i rodzinnego, który określa przesłanki roszczeń alimentacyjnych między rozwiedzionymi małżonkami. Zgodnie z tym przepisem, po spełnieniu określonych przesłanek, rozwiedziony małżonek jest uprawniony do żądania środków utrzymania od drugiego rozwiedzionego małżonka, tj. roszczenie to przysługuje małżonkowi rozwiedzionemu, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku – może on żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.
Następnie należy zwrócić uwagę na fakt, że kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi jednak, że obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Postanowienie to zostało wprowadzone do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, bowiem oczywistym jest, że wstąpienie w nowy związek małżeński poprawia sytuację życiową byłego małżonka.
Kolejnym przypadkiem, gdzie kodeks rodzinny i opiekuńczy mówi o wygaśnięciu obowiązku alimentacyjnego wobec byłego małżonka jest sytuacja, gdy zobowiązanym do płacenia alimentów jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia – obowiązek ten wygasa z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd przedłuży ten termin.
Obowiązek alimentacyjny wobec dziecka
Kwestią nadrzędną dla ustalenia zakresu obowiązku alimentacyjnego wobec dziecka są jego usprawiedliwione potrzeby oraz możliwości zarobkowe i majątkowe rodzica. Kwestia ta uzasadnia okoliczność, że co do zasady obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dzieci nie wygasa pomimo osiągnięcia przez dzieci pełnoletności. Zgodnie z poglądami wyrażanymi w bogatym orzecznictwie sądów powszechnych, obowiązek ten trwa aż do czasu, kiedy dzieci same będą w stanie samodzielnie się utrzymać. Co do zasady więc możliwość samodzielnego utrzymania się jest podstawowym wyznacznikiem prawa do alimentów i nie jest ona ograniczona szczególnym terminem. Należy przy tym pamiętać, że w przypadku gdy obowiązek alimentacyjny realizowany jest z uwagi na zapadły wyrok obowiązek uiszczania alimentów istnieje do momentu sądowego ustalenia jego ustania. Podstawą złożenia stosownego wniosku jest tak zwana zmiana stosunków, np. sytuacja gdy uprawniony do alimentacji zakończył edukację, posiada wykształcenie pozwalające mu na podjęcie pracy, nie kontynuuje nauki lub nie decyduje się na podjęcie pracy zarobkowej mimo iż ma taką możliwość. Poprzez zmianę stosunków w rozumieniu art. 138 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego należy rozumieć także istotne zmniejszenie lub ustanie możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego do alimentacji, wskutek czego ustalony zakres obowiązku alimentacyjnego wymaga odpowiedniego zmniejszenia wysokości świadczenia alimentacyjnego. W postępowaniu sądowym sąd bada stan faktyczny poprzez porównanie sytuacji majątkowej zobowiązanego, która istniała w dacie uprawomocnienia się wyroku zasądzającego alimenty ze stanem istniejącym w dacie orzekania o ich podwyższeniu bądź obniżeniu.
Kolejnym przypadkiem, gdy obowiązek alimentacyjny wobec dziecka wygasa jest sytuacja, gdy zostało ono przysposobione. W szczególności należy mieć to na uwadze, gdy dziecko zostaje przysposobione przez nowego małżonka dawnego partnera. Aby nowy małżonek przysposobił dziecko, najpierw ojciec biologiczny musi jednak zostać pozbawiony praw rodzicielskich na podstawie stosownego orzeczenia Sądu. Zauważyć należy, że w takim wypadku ojciec biologiczny może w trakcie postępowania uznać to żądanie i tym samym przyspieszyć proces.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy wyróżnia trzy rodzaje przysposobienia: pełne, pełne nierozwiązywalne, zwane też całkowitym, oraz niepełne.
Zgodnie z art. 119 § 1 KRO: do przysposobienia jest potrzebna zgoda rodziców przysposabianego, chyba że zostali oni pozbawieni władzy rodzicielskiej lub są nieznani albo porozumienie się z nimi napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody.
Przysposobienie pełne regulowane jest między innymi art. 121 § 1 KRO, który stanowi, że: „przez przysposobienie powstaje między przysposabiającym a przysposobionym taki stosunek, jak między rodzicami a dziećmi”.
Stwierdzić zatem należy, że w takim wypadku przysposobiony nabywa prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa w stosunku do krewnych przysposabiającego. Jednocześnie ustają prawa i obowiązki przysposobionego wynikające z pokrewieństwa względem jego krewnych, jak również prawa i obowiązki tych krewnych względem niego.
Jak wskazuje doktryna: „W następstwie przysposobienia pełnego przysposobiony uzyskuje status dziecka przysposabiającego (art. 121 § 1). Naturalną konsekwencją takiego uregulowania jest przyznanie mu praw i obowiązków wynikających z pokrewieństwa w stosunku do krewnych przysposabiającego (art. 121 § 2). Jednocześnie ustają prawa i obowiązki przysposobionego wynikające z pokrewieństwa względem jego krewnych, jak również prawa i obowiązki tych krewnych względem niego (art. 121 § 3). Oznacza to, że przysposobiony taki traci prawo do alimentów od swoich krewnych i sam jest od takiego obowiązku zwolniony wobec nich. Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy przysposobionym jest pasierb. W razie przysposobienia przez małżonka dziecka swego małżonka, przysposobiony zachowuje wszelkie prawa i obowiązki, jakie dotychczas wiązały go z małżonkiem ojczyma lub macochy i jego krewnymi. Ustają natomiast więzy przysposobionego z drugim z rodziców, niebędącym małżonkiem przysposabiającego oraz jego krewnym, co tym samym wyłącza obowiązek alimentacyjny między nimi” (T. Domińczyk, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. H.Ciepłej, LexisNexis, Warszawa 2009, s. 953).
W przypadku natomiast adopcji niepełnej – prowadzi ona do powstania stosunku prawnego wyłącznie między przysposabiającym a przysposobionym. Dziecko nie nabywa praw i obowiązków wynikających z pokrewieństwa w stosunku do krewnych przysposabiającego. Należy jednak pamiętać, że obowiązek alimentacyjny dawnego rodzica wygasa.
W wyniku przysposobienia niepełnego powstaje stosunek pokrewieństwa między dzieckiem a przysposabiającymi. Zerwana zatem zostaje więź między dzieckiem a naturalnymi rodzicami. Dziecko nie zostaje jednak włączone do nowej rodziny – tzn. nie staje się ani rodzeństwem naturalnych dzieci „nowych” rodziców, ani nie zyskuje „nowej” babci, wujka itp. Tzn. że pozostają wszystkie więzi pokrewieństwa z naturalną rodziną dziecka, poza pokrewieństwem z naturalnymi rodzicami.
Marcin Wika – Radca Prawny
Kancelaria CSW Więckowska i Partnerzy Radcy Prawni